Choroba Alzheimera — jak rozpoznać i zrozumieć to schorzenie neurodegeneracyjne?

Choroba Alzheimera to schorzenie zwyrodnieniowe mózgu. Polega na zaniku komórek nerwowych i ich połączeń. Przejawia się zaburzeniami pamięci, którym mogą towarzyszyć zaburzenia nastroju i depresja, pobudzenie i agresja oraz objawy psychotyczne (omamy, urojenia). Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) choroba Alzheimera jest przyczyną 60-70% przypadków otępienia, które dotyka ponad 55 milionów osób na świecie. 

Choroba Alzheimera należy do tzw. wielkich problemów geriatrii. Występuje głównie u osób po 65. roku życia. Na Alzheimera częściej zapadają kobiety niż mężczyźni. Nazwa choroby pochodzi od nazwiska niemieckiego psychiatry i neuropatologa, Aloisa Alzheimera, który w 1906 roku opublikował pierwszy opis tego schorzenia.

W chorobie Alzheimera dochodzi do odkładania się w mózgu białek o nieprawidłowej strukturze (m.in. beta-amyloidu i tau). Ten proces prowadzi do obumierania komórek nerwowych. Jego konsekwencją jest zanikanie połączeń między neuronami i zahamowanie pełnionych przez nie funkcji. Należy do nich m.in. produkcja neuroprzekaźników. W przypadku choroby Alzheimera zmniejszeniu ulega głównie wytwarzanie acetylocholiny, niezbędnej dla pamięci i innych procesów poznawczych. 

Specjaliści zidentyfikowali też czynniki ryzyka choroby Alzheimera. Należą do nich:
   • podeszły wiek; 
   • urazowe uszkodzenie mózgu (ang. traumatic brain injury – TBI);
   • depresja; 
   • choroby układu krążenia i naczyń mózgowych;
   • starszy wiek rodziców;
   • palenie tytoniu; 
   • otępienie w rodzinie;
   • podwyższony poziom homocysteiny;
   • obecność allelu APOE e4;
   • trisomia 21 (zespół Downa).

Choroba Alzheimera cechuje się stopniowym narastaniem symptomów otępienia. Początkowo schorzenie nie daje żadnych uchwytnych zmian w stanie psychicznym. Następnie występują tzw. umiarkowane zaburzenia poznawcze (ang. mild cognitive impairment – MCI). Objawiają się one pogorszeniem procesów poznawczych, głównie pamięci. Jednak zaburzenia te nie utrudniają codziennego funkcjonowania. Okres rozwiniętej choroby Alzheimera można podzielić na trzy etapy – otępienia o niewielkim nasileniu, otępienia umiarkowanego i otępienia o znacznym nasileniu. 

W pierwszym etapie schorzenia występują zmiany dotyczące sprawności intelektualnej, funkcjonowania i zachowania. Chory może nie pamiętać niedawnych wydarzeń, pytać wielokrotnie o to samo i powtarzać wcześniej wykonane czynności. W trakcie mówienia pacjent nierzadko traci wątek i ma problemy z doborem odpowiednich słów. W tym okresie schorzenia obserwowane są również trudności w uczeniu się obsługi nowych urządzeń. Ponadto chory często chowa i gubi rzeczy oraz może mieć kłopoty z dotarciem do celu, nawet jeśli znajduje się w znanym otoczeniu. Osoba chora może być również przygnębiona, apatyczna i wycofana. W pierwszym stadium choroby Alzheimera konieczna jest czasowa opieka nad chorym.

Drugi etap schorzenia charakteryzuje się bardziej wyraźnymi zaburzeniami pamięci i innych procesów poznawczych, np. mowy. Chory może nie rozpoznawać członków rodziny. Występują też zaburzenia zachowania, m.in. bezcelowe chodzenie, błądzenie czy agresja. Osoba chora doświadcza także zaburzeń rytmu snu i czuwania. Może pojawić się odhamowanie seksualne. Często obserwowany jest nadmierny apetyt. U chorych występują również omamy wzrokowe i słuchowe oraz urojenia, np. dotyczące bycia okradanym. Na tym etapie osoba chora potrzebuje większej pomocy w codziennych czynnościach. Konieczna jest stała opieka.

W fazie otępienia o znacznym nasileniu kontakt werbalny z chorym ulega pogorszeniu lub zanika. Pacjent nie rozpoznaje najbliższych osób i swojego odbicia w lustrze. Dla tego okresu choroby charakterystyczne są też agresywne zachowania oraz silne zaburzenia snu i łaknienia. Następuje również stała utrata zdolności ruchowych aż do całkowitego unieruchomienia. Chory przestaje panować nad czynnościami fizjologicznymi. W tym okresie schorzenia pacjent wymaga stałej opieki i pielęgnacji.

Diagnostyka choroby Alzheimera zaczyna się od wywiadu medycznego. Lekarz zbiera go od pacjenta i od osoby z jego otoczenia. Specjalista przeprowadza również badanie fizykalne i neurologiczne. Ponadto ocenia stan psychiczny pacjenta i może przeprowadzić prosty test, taki jak tzw. test zegara lub MMSE (Mini-Mental State Examination). Lekarz może również zlecić wykonanie dokładniejszych badań neuropsychologicznych. 

Ponadto specjalista zaleca poddanie się podstawowym badaniom krwi oraz badaniom obrazowym. W diagnostyce otępienia najczęściej wykorzystuje się tomografię komputerową i rezonans magnetyczny. 

Leczenie choroby Alzheimera ma charakter objawowy. Jego celem jest łagodzenie niektórych symptomów i spowolnienie postępu schorzenia. W terapii łagodnego i umiarkowanie nasilonego otępienia stosowane są leki z grupy inhibitorów cholinoesterazy (donepezil, rywastygmina i galantamina). W leczeniu umiarkowanego i znacznie nasilonego otępienia w chorobie Alzheimera wykorzystuje się również antagonistę receptora NMDA (memantynę). Leki z obu grup można stosować jednoczasowo. W chorobie Alzheimera istotne jest także leczenie lęku, depresji czy psychozy.

Obecnie uważa się, że nie ma wystarczających dowodów, by pacjentom z chorobą Alzheimera rekomendować preparaty nootropowe, selegilinę, witaminę E, estrogeny, niesteroidowe leki przeciwzapalne czy preparaty Ginkgo biloba.

Chorym zalecane są natomiast oddziaływania niefarmakologiczne, np. treningi pamięci (w początkowej fazie schorzenia) czy treningi codziennego funkcjonowania (w bardziej zaawansowanej chorobie). Naukowcy wykazali, że postęp schorzenia mogą spowolnić również regularne ćwiczenia aerobowe.

Elementem składającym się na postępowanie w chorobie Alzheimera jest też opieka nad pacjentem. Na rynku dostępne są różnego rodzaju urządzenia, które mogą w niej pomóc. Przykładem jest opaska dla osób starszych z lokalizacją GPS Locon Life, która m.in. wysyła powiadomienia o upadku podopiecznego, umożliwia przesłanie przez niego alertu z prośbą o pomoc oraz – dzięki specjalnej aplikacji – pozwala na zlokalizowanie chorego, jeśli ten się zgubi. 

Warto również wiedzieć, że w 2023 roku amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) zatwierdziła nowy lek dla osób z chorobą Alzheimera – lekanemab. Od pewnego czasu dostępny jest także adukanumab. Oba leki są przeciwciałami monoklonalnymi, skierowanymi przeciw toksycznym formom beta-amyloidu. Żaden z preparatów nie uzyskał dotąd pozytywnej opinii Europejskiej Agencji Leków EMA (stan na wrzesień 2023). 

Źródła:
   1. T. Parnowski (red.), Choroba Alzheimera, Warszawa 2013, s. 16-20, 23-32, 37-44
   2. https://www.mp.pl/pacjent/neurologia/choroby/151134,choroba-alzheimera (dostęp 08.09.2023)
   3. https://podyplomie.pl/neurologia/30360,choroba-alzheimera (dostęp 08.09.2023)
   4. https://podyplomie.pl/wiedza/neurologia/080,choroba-alzheimera (dostęp 08.09.2023)
   5. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK499922/ (dostęp 08.09.2023)
   6. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dementia (dostęp 08.09.2023)
   7. https://www.ptfarm.pl/wydawnictwa/czasopisma/farmacja-polska/103/-/30014 (dostęp 08.09.2023)

Materiały publikowane w aplikacji ApteGo mają charakter wyłącznie informacyjny i edukacyjny. W żadnym wypadku nie zastępują konsultacji z lekarzem, farmaceutą lub inną osobą wykonującą zawód medyczny. Przed podjęciem decyzji mogącej mieć wpływ na Twoje zdrowie, skonsultuj ją z profesjonalistą medycznym, który uwzględni Twoją indywidualną sytuację zdrowotną.

redaktor: mgr farm. Angelika Czarnecka