Kserostomia – przyczyny, objawy i leczenie

Ślina ludzka w 99% składa się z wody. Pozostałą część stanowią nieorganiczne sole potasu, sodu i magnezu, cholesterol, białka, mocznik oraz enzymy trawienne.

Podstawową rolą śliny jest udział we wstępnej obróbce pokarmu. Nawilża treść pokarmu i ułatwia jego połknięcie. Wspomniane wcześniej enzymy trawienne, takie jak amylaza, stanowią pierwszy etap metabolizmu węglowodanów.

Innym ważnym składnikiem śliny jest białko, lizozym, które działa przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Neutralizuje mikroorganizmy przedostające się do jamy ustnej wraz z pożywieniem lub przez kontakt z nieumytymi rękami.

Kolejną niezwykle ważną funkcją śliny jest ochrona delikatnej śluzówki jamy ustnej. Zapewniając stałe nawilżenie, stanowi ochronę przed urazami mechanicznymi i czynnikami chemicznymi. Dzięki niej możemy swobodnie mówić.

Kserostomia to termin określający suchość w jamie ustnej. Powstaje w wyniku wydzielania zbyt małej ilości śliny w ustach. Powoduje trudności w przełykaniu, w mowie i znacznie pogarsza jakość życia. Na kserostomię narzekają osoby w każdym wieku. Częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn. Grupą szczególnie wrażliwą na odczuwanie suchości w ustach są kobiety podczas menopauzy oraz seniorzy powyżej 65. roku życia.

Wyróżniamy kserostomię prawdziwą i rzekomą. Kserostomia prawdziwa jest spowodowana nieprawidłową funkcją ślinianek, a wtórna – innym czynnikiem, który nie jest związany z funkcją gruczołów ślinowych. W obu przypadkach odczuwalne jest nieprzyjemne uczucie suchości w jamie ustnej.

Suchość w jamie ustnej może być spowodowana różnymi czynnikami.

Najczęstsze przyczyny kserostomii to:

• stosowanie leków, których działaniem niepożądanym jest suchość w ustach,
• niektóre choroby, np. zespół Sjörgena, alergie, toczeń rumieniowaty,
• radioterapia nowotworów głowy i szyi,
• mechaniczne uszkodzenie ślinianek,
• palenie papierosów,
• odwodnienie organizmu, które może być spowodowane biegunkami, wymiotami, przegrzaniem lub udarem cieplnym.

Kserostomia polekowa, czyli suchość w jamie ustnej spowodowana działaniem niepożądanym leku, może wystąpić po zastosowaniu leków z bardzo różnych grup terapeutycznych. Taka suchość ma charakter odwracalny i po odstawieniu leku przestaje dokuczać. Leki powodujące kserostomię to:

• terazosyna i doksazosyna stosowane w rozroście prostaty,
• lewodopa stosowana w chorobie Parkinsona,
• niektóre leki na nadciśnienie tętnicze: enalapryl, peryndopryl, furosemid,
• leki neuroleptyczne: olanzapina, chloropromazyna, haloperidol,
• leki przeciwdepresyjne: amitryptylina, escitalopram, sertralina, duloksetyna,
• benzodiazepiny: alprazolam, oksazepam, diazepam, nitrazepam,
• leki stosowane w astmie i POChP: salbutamol, salmeterol, fenoterol, bromek ipratropium.

Objawy kserostomii to:

• suchość w jamie ustnej,
• uczucie lepkości w ustach,
• trudności w przełykaniu,
• zaburzenia smaku,
• ból i suchość w gardle,
• nieświeży oddech,
• suchy i szorstki język.

W konsekwencji kserostomii może dojść do powstawania urazów w jamie ustnej, zwiększenia ryzyka infekcji bakteryjnych i grzybiczych oraz do pękania skóry ust i wokół nich. Zmniejszenie wydzielania śliny może także powodować tendencję do próchnicy i podrażnienia dziąseł.

Suchość w jamie ustnej może być spowodowana szeregiem różnych chorób. Jeśli znacznie utrudnia spożywanie pokarmu, mówienie i inne czynności życia codziennego, wówczas warto skonsultować się z lekarzem.

Na kserostomię szczególnie narażone są osoby z cukrzycą typu 1, AIDS, nadczynnością tarczycy, zapaleniem ślinianek. Może ona także wystąpić jako objaw niedoboru witamin B1 i B6 oraz anemii.

Szczególną przyczyną suchości jamy ustnej jest zespół Sjörgena. Schorzenie polega na uszkodzeniu gruczołów wydzielania zewnętrznego, takich jak ślinianki. Inne charakterystyczne objawy zespołu Sjörgena to suchość oka, ból stawów i mięśni oraz uporczywy kaszel.

Podstawą w leczeniu suchości jamy ustnej jest odpowiednie nawodnienie organizmu, z zalecaną ilością 2-3 litrów wody dziennie. Dodatkowo regularne żucie bezcukrowej gumy może wspomagać produkcję śliny. Ważne jest również unikanie substancji, które mogą prowadzić do odwodnienia, takich jak alkohol, mocna kawa czy herbata.

Często niezauważanym, lecz istotnym czynnikiem wpływającym na suchość jamy ustnej jest palenie tytoniu, które może nasilać objawy kserostomii. Osobom doświadczającym intensywnej suchości zaleca się rozważenie zaprzestania palenia jako kroku wspomagającego leczenie.

Najczęstszą metodą leczenia kserostomii jest terapia substytutami śliny. Są dostępne w postaci żeli, aerozoli, tabletek do ssania, płukanek oraz gum do żucia. W swoim składzie zawierają elektrolity odpowiadające naturalnej ślinie, polimery zwiększające lepkość np. karboksymetylocelulozę oraz glicerol. Często są wzbogacone o niecukrowe substancje słodzące i olejek miętowy, które poprawiają ich smak i zapach.

Na przesuszoną jamę ustną i gardło poleca się także aerozole do gardła i płukanki z witaminami A oraz E. Zawierają glicerol lub olej roślinny jako bazę, dodatkowo poprawiające nawilżenie śluzówki. Witaminy wspierają dalszą regenerację uszkodzonych tkanek.

Innym korzystnym preparatem, szczególnie u pacjentów z suchością jamy ustnej po radioterapii, jest płyn do płukania zawierający elektrolity wchodzące w skład śliny w dużych stężeniach. Poprawiają one pH jamy ustnej i zmniejszają ryzyko nadkażeń i próchnicy.

Bibliografia:
Guzik, Ł., & Kamysz, E. (2009). Kserostomia–więcej niż suchość w jamie ustnej. Farm Pol, 65(6), 411-414.
Tuszyński, P. K., (2023), Leki pierwszego wyboru. Wydanie III

Materiały publikowane w aplikacji ApteGo mają charakter wyłącznie informacyjny i edukacyjny. W żadnym wypadku nie zastępują konsultacji z lekarzem, farmaceutą lub inną osobą wykonującą zawód medyczny. Przed podjęciem decyzji mogącej mieć wpływ na Twoje zdrowie, skonsultuj ją z profesjonalistą medycznym, który uwzględni Twoją indywidualną sytuację zdrowotną.

redaktor: mgr farm. Angelika Czarnecka