Antykoncepcja hormonalna – rodzaje, skuteczność i działania niepożądane

Antykoncepcja hormonalna jest jedną z najczęściej wybieranych metod kontroli urodzeń, stosowaną przez wiele kobiet na całym świecie.

Wyróżniamy 3 główne mechanizmy działania antykoncepcji hormonalnej:
   • zahamowanie owulacji,
   • niedopuszczenie do zapłodnienia komórki jajowej,
   • niedopuszczenie do zagnieżdżenia się już zapłodnionej komórki jajowej.

W celu zapobiegania ciąży stosowane są 2 rodzaje preparatów hormonalnych: jednoskładnikowe zawierające gestagen, pochodną progesteronu, i dwuskładnikowe składające się z komponenty gestagenowej i estrogenowej. Zawierają syntetyczne pochodne naturalnych kobiecych hormonów.

Progestageny posiadają kilka mechanizmów zapobiegających ciąży. Przede wszystkim zagęszczają śluz szyjki macicy, co utrudnia przemieszczanie się plemników oraz ścieńczają ścianki macicy, co hamuje przywieranie do nich komórki jajowej. Są to np. lewonorgestrel, dezogestrel, medroksyprogesteron.

Estrogeny w preparatach dwuskładnikowych odpowiadają za zahamowanie aktywności hormonu, który powoduje dojrzewanie komórki jajowej i owulację. Przykładowe estrogeny to estradiol, estriol, etynyloestradiol.

Dostępne są następujące rodzaje antykoncepcji hormonalnej:
   • doustne tabletki jedno- lub dwuskładnikowe,
   • plastry,
   • iniekcje hormonalne,
   • implanty,
   • krążki dopochwowe,
   • wkładki domaciczne.

Poza działaniem antykoncepcyjnym tabletki hormonalne znajdują także zastosowanie w leczeniu trądziku androgenowego, endometriozy oraz zespołu policystycznych jajników (PCOS).

Stosowanie antykoncepcji hormonalnej jest niestety obarczone licznymi działaniami niepożądanymi. Najczęstszymi z nich są nudności, wymioty, zatrzymywanie wody w organizmie, przyrost masy ciała oraz pojawianie się trądziku. Jednymi z najbardziej niebezpiecznych działań niepożądanych, które wywołują głównie dwuskładnikowe tabletki, są powikłania zakrzepowe. Ich stosowanie może doprowadzić do choroby zakrzepowo-zatorowej, zatorowości płucnej i udaru.

Doustna antykoncepcja hormonalna ze względu na ryzyko działań niepożądanych jest przeciwwskazana u kobiet z:
   • zakrzepicą,
   • chorobą niedokrwienną serca,
   • nałogiem palenia papierosów,
   • migrenami,
   • chorobami wątroby,
   • zmianami naczyniowymi,
   • nowotworami hormonozależnymi.

Także ciąża jest przeciwwskazaniem do stosowania antykoncepcji. Kobiety karmiące piersią mogą stosować antykoncepcję, pod warunkiem, że jest ona jednoskładnikowa.

Metody antykoncepcji hormonalnej są wysoce skuteczne, przez co są często wybierane przez kobiety. Jednak każda z nich wykazuje ryzyko niepowodzenia. Jest to przede wszystkim związane z niestosowaniem się do zaleceń związanych z metodą. Nawet do 65% nieplanowanych ciąż podczas stosowania antykoncepcji jest tym spowodowane.

Współczynnikiem, który określa skuteczność antykoncepcji, jest wskaźnik Pearla. Przedstawia on ilość ciąż na 100 kobiet stosujących daną metodę antykoncepcji. Im jest mniejszy, tym większa jest skuteczność metody. W nowszych źródłach współczynnik przyjmuje nie jedną wartość, a zakres liczb. Jest to związane z faktem, że skuteczność waha się w zależności od stosowania się do zaleceń farmakologicznych. W tabeli poniżej przedstawiono wartość wskaźnika dla najczęściej stosowanej antykoncepcji hormonalnej. 

Dla porównania – wskaźnik Pearla prezerwatywy jako metody antykoncepcyjnej przyjmuje wartość 3,0-14,0. Pokazuje to, że antykoncepcja hormonalna jest bardziej skuteczna od metod mechanicznych.

Wybór antykoncepcji hormonalnej zawsze odbywa się we współpracy pomiędzy ginekologiem a pacjentką. Po zrozumieniu oczekiwań kobiety lekarz dobiera najbardziej odpowiednią metodę. Najczęściej stosowane są tabletki antykoncepcyjne, o ile nie istnieją przeciwwskazania. Jeśli kobieta karmi piersią, jest w grupie ryzyka epizodów zakrzepowych lub cierpi na migreny – raczej zaleca się stosowanie tabletek jednoskładnikowych, czyli tzw. minipigułek.

Kobietom narażonym na działania niepożądane lub mającym problem z codziennym przypominaniem sobie o zażywaniu tabletek o tej samej porze, zaleca się alternatywne metody antykoncepcyjne w miejsce tabletek. Do często wybieranych opcji należą krążki dopochwowe, wkładki domaciczne, plastry, zastrzyki lub implanty.

Rozpoczynając stosowanie tabletek hormonalnych, warto pamiętać o tym, że:

• Tabletki antykoncepcyjne należy przyjmować zawsze o stałej porze. W przypadku minipigułek jednoskładnikowych dopuszczalne jest odchylenie o około 30 minut od ustalonej pory, natomiast przy tabletkach dwuskładnikowych – o 3 godziny.
• W przypadku pominięcia dawki leku należy postępować zgodnie z instrukcją zawartą w załączonej ulotce, nie należy przyjmować dwóch tabletek jednocześnie.
• Skuteczność tabletek antykoncepcyjnych może być zmniejszona przez stosowanie niektórych leków, w tym antybiotyków, a także przez spożywanie alkoholu,
• Tabletki skutecznie chronią przed niechcianą ciążą, ale nie zapewniają ochrony przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Poza standardowymi tabletkami antykoncepcyjnymi dostępne są także tzw. tabletki „dzień po”. Antykoncepcja postkoitalna, zwana także awaryjną, polega na zahamowaniu lub opóźnieniu owulacji. Stosuje się ją najczęściej w przypadku, gdy metoda antykoncepcyjna zawiodła, np. podczas pęknięcia prezerwatywy w trakcie stosunku lub przy pominięciu dawki leku antykoncepcyjnego. Takie zachowanie pozwala na uniknięcie zapłodnienia w 50-80% przypadków.

Wbrew krążącym mitom antykoncepcja awaryjna nie jest metodą wczesnoporonną. Jeśli dojdzie do zapłodnienia i implantacji komórki na ścianie macicy, nie wpłynie ona na rozwijający się płód. Metoda ta tylko zapobiega wystąpieniu owulacji.

Dostępne są 2 substancje czynne: lewonorgestrel w dawce 1500 mg oraz octan uliprystalu w dawce 30 mg. Są to leki wyłącznie na receptę. Pierwszy z nich można zastosować do 3 dni po stosunku, a drugi – do 5 dni. Im później zostanie zażyty lek, tym jego skuteczność maleje, dlatego zaleca się przyjęcie go jak najszybciej.

Bibliografia
Janiec, W., Folwarczna, J., Cegieła, U., Janas, A., Janiec, R., Kaczmarczyk-Sedlak, I., ... & Trzeciak, H. I. (2021). Kompendium farmakologii. PZWL.
Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące przyczyn braku skuteczności antykoncepcji hormonalnej. (2011). Ginekol Pol, 82, 313-317.
Konieczna, A., Czapiewska, M., & Krysiński, J. (2020). Postacie leków antykoncepcyjnych. Farm Pol, 76(9), 527-536.
Max, A. (2017). Uliprystal-wybiórczy modulator receptora progesteronowego. Życie Weterynaryjne, 92(01).
Karowicz-Bilińska, A., Niemiec, T., Nowak-Markwitz, E., Oszukowski, P., Poręba, R., & Spaczyński, M. (2012). Zastosowanie lewonorgestrelu w antykoncepcji awaryjnej. Ginekol Pol, 83, 155-156.

Materiały publikowane w aplikacji ApteGo mają charakter wyłącznie informacyjny i edukacyjny. W żadnym wypadku nie zastępują konsultacji z lekarzem, farmaceutą lub inną osobą wykonującą zawód medyczny. Przed podjęciem decyzji mogącej mieć wpływ na Twoje zdrowie, skonsultuj ją z profesjonalistą medycznym, który uwzględni Twoją indywidualną sytuację zdrowotną.

redaktor: mgr farm. Angelika Czarnecka