Kleszczowe zapalenie mózgu – co warto wiedzieć?

Kleszczowe zapalenie mózgu (ang. tick-borne encephalitis – TBE) jest groźną chorobą ośrodkowego układu nerwowego o sezonowym charakterze. Wywoływana jest przez wirusy RNA z rodziny Flaviviridae, a przenoszona przez kleszcze z rodzaju Ixodidae. Wyróżniamy trzy typy wirusa kleszczowego zapalenia mózgu: europejski, syberyjski i dalekowschodni. W ostatnich dekadach kleszczowe zapalenie mózgu zyskało na znaczeniu jako główny problem zdrowotny, szczególnie w Polsce, innych krajach Europy oraz zachodniej części Azji. Aktualnie KZM jest uznawane za najczęściej występującą wirusową chorobę przenoszoną przez kleszcze w Europie. Choroba ta może prowadzić do poważnych i trwałych komplikacji neurologicznych, a w najcięższych przypadkach nawet do śmierci. Namnażanie się wirusa kleszczowego zapalenia mózgu rozpoczyna się w miejscu ukłucia, a dokładniej w komórkach dendrytycznych. Następnie wirus przedostaje się do węzłów chłonnych, skąd rozprzestrzenia się po całym organizmie. Po replikacji w układzie limfatycznym wirus dostaje się do krwiobiegu. Kolejnym etapem jest pokonanie bariery krew-mózg, co umożliwia wirusowi dotarcie do ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Warto wspomnieć, że po przebyciu choroby w krwiobiegu są obecne swoiste przeciwciała klasy IgG, które zapewniają ochronę przed powtórnym zakażeniem przez resztę życia.

Do zakażenia dochodzi w wyniku ukłucia przez kleszcza zakażonego wirusem. Wirus ten, w przeciwieństwie do krętków Borrelia, jest obecny w gruczołach ślinowych kleszczy, co umożliwia przeniesienie wirusa na człowieka w ciągu kilku minut. Inną drogą transmisji tego wirusa jest spożywanie niepasteryzowanych produktów mlecznych. Wirus jest najczęściej obecny w mleku kóz i owiec, rzadziej w mleku krowim. Istnieje również możliwość zakażenia drogą wziewną, co zdarza się sporadycznie. Opisane zostały także przypadki zakażeń w trakcie pracy laboratoryjnej, na skutek skaleczeń, oraz zakażeń okołotransfuzyjnych.

Kleszczowe zapalenie mózgu często przebiega dwufazowo, choć u 1/3 pacjentów infekcja może być bezobjawowa. Okres inkubacji po ukłuciu kleszcza trwa zazwyczaj 8-17 dni, natomiast po zakażeniu drogą pokarmową skraca się do 3-4 dni.

Pierwsza faza choroby trwa około 4 dni i charakteryzuje się objawami takimi jak: 
• zmęczenie, 
• ogólne osłabienie, 
• gorączka, 
• bóle głowy, 
• apatia, 
• bóle mięśniowo-stawowe.

Warto wspomnieć, że u 13-26% pacjentów, po tej fazie następuje wyzdrowienie, a u pozostałych występuje okres pozornej poprawy (zwykle 8-11 dni), by następnie przejść w drugą fazę – neurologiczną. Faza ta objawia się wysoką gorączką (do 40°C), bólami głowy, mięśni i stawów, nudnościami i wymiotami, a także objawami oponowymi. Do objawów neurologicznych zaliczamy zaburzenia świadomości, niedowład kończyn oraz porażenie nerwów czaszkowych, a także zaburzenia otolaryngologiczne, m.in. szumy uszne, zawroty głowy czy ubytek słuchu.

Warto zaznaczyć, że faza neurologiczna choroby u dorosłych może przybierać różne postacie kliniczne. Wśród nich wyróżniamy następujące fazy:

• Faza oponowa – charakteryzująca się najłagodniejszym przebiegiem. 
• Faza mózgowa – średnio-ciężki przebieg, w którym mogą wystąpić zaburzenia świadomości, ataksje, rzadziej porażenie nerwów czaszkowych lub drgawki. 
• Faza mózgowo-rdzeniowa – o ciężkim przebiegu, z objawami uszkodzenia rogów przednich rdzenia kręgowego i wiotkim porażeniem kończyn. 
• Faza mózgowo-rdzeniowa z zajęciem korzeni nerwowych – charakteryzująca się ciężkim przebiegiem. Oprócz objawów oponowych i ogniskowych uszkodzeń OUN, dochodzi tutaj do zajęcia korzeni nerwowych oraz nerwów obwodowych. 

Aktualnie na rynku nie ma dostępnych leków przeciwwirusowych stosowanych w leczeniu KZM, a terapia skupia się wyłącznie na leczeniu objawowym. Obejmuje ona dożylne wyrównanie zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, leczenie przeciwobrzękowe i przeciwzapalne oraz profilaktykę drgawek. Stosuje się także leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. Ponadto należy zadbać o odpowiednie żywienie pacjenta.

Wskaźnik śmiertelności związany z kleszczowym zapaleniem mózgu (KZM) w Europie nie przekracza 1%. Jednak trwałe skutki neurologiczne i psychiczne występują u średnio 10% do 20% osób, które przeszły tę chorobę.

Szczepienia stanowią najbardziej efektywną metodę zapobiegania kleszczowemu zapaleniu mózgu. Dostępne są szczepionki od dwóch producentów, z odpowiednimi dawkami dla dzieci i dorosłych. Podstawowy cykl szczepień składa się z 3 dawek, podawanych w określonych odstępach czasu. Po zakończeniu podstawowego cyklu, odporność utrzymuje się co najmniej przez 3 lata, a w przypadku przyspieszonego schematu szczepień około 12-18 miesięcy. Z tego powodu zalecane są dawki przypominające. Skuteczność szczepień po pełnym cyklu 3 dawek przekracza 95%. Szczepienia przeciwko KZM można wykonywać przez cały rok, jednak zaleca się podanie dwóch pierwszych dawek zimą, aby zapewnić ochronę przed sezonem aktywności kleszczy.

Pozostałe metody profilaktyki kleszczowej obejmują:

• ograniczenie populacji kleszczy poprzez stosowanie odpowiednich środków ograniczających ich liczbę w środowisku;
• używanie repelentów odstraszających kleszcze;
• noszenie odpowiedniej odzieży chroniącej przed kontaktem z kleszczami;
• w przypadku ukłucia, konieczne jest natychmiastowe usunięcie kleszcza;
• w rejonach endemicznych zaleca się pasteryzację mleka oraz unikanie spożywania surowych i niepasteryzowanych produktów mlecznych.

Bibliografia:
Zajkowska, J. (2014). Kleszczowe zapalenie mózgu – aktualne dane epidemiologiczne. Forum Zakażeń, 5, 211–215.
Zajkowska, J., & Czupryna, P. (2013). Kleszczowe zapalenie mózgu—Epidemiologia, patogeneza, obraz kliniczny, diagnostyka, profilaktyka i leczenie. Forum Zakaze, (2013), 4.
Kuchar, E., Zajkowska, J., Flisiak, R., Mastalerz-Migas, A., Rosińska, M., Szenborn, L., ... & Walusiak-Skorupa, J. (2021). Epidemiologia, diagnostyka i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce i wybranych krajach europejskich–stanowisko polskiej grupy ekspertów. Medycyna Pracy, 72(2), 193-210.
Drelich, A., Kruszyński, P., & Wąsik, T. J. (2012). Etiopatogeneza kleszczowego zapalenia mózgu (KZM). Annales academiae medicae silesiensis, 66(6), 45-56.
https://www.gov.pl/web/psse-pajeczno/szczepienia-przeciw-kleszczowemu-zapaleniu-mozgu [dostęp: 30.01.2024]
https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zakazenia-wirusowe/165554,kleszczowe-zapalenie-mozgu [dostęp: 30.01.2024]

Materiały publikowane w aplikacji ApteGo mają charakter wyłącznie informacyjny i edukacyjny. W żadnym wypadku nie zastępują konsultacji z lekarzem, farmaceutą lub inną osobą wykonującą zawód medyczny. Przed podjęciem decyzji mogącej mieć wpływ na Twoje zdrowie, skonsultuj ją z profesjonalistą medycznym, który uwzględni Twoją indywidualną sytuację zdrowotną.