Kleszcze – co warto o nich wiedzieć? Jak się przed nimi uchronić?

Pajęczaki charakteryzują się aktywnością od wczesnej wiosny do późnej jesieni, natomiast zimą zapadają w stan diapauzy, czyli okres zahamowania wzrostu i rozwoju organizmu. Stan ten pozwala kleszczom przetrwać negatywne warunki atmosferyczne. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że w dobie zmian klimatycznych związanych z ogólnym ociepleniem kleszcze mogą być aktywne przez cały rok. Pierwszy szczyt aktywności tych krwiopijnych stawonogów ma miejsce w maju, a drugi we wrześniu. Kleszcze są wektorami chorobotwórczych bakterii, wirusów, grzybów, pierwotniaków oraz nicieni, dlatego mogą przenosić na człowieka wiele chorób. W ich cyklu rozwojowym wyróżniamy trzy stadia rozwojowe: larwy, nimfy i postać dorosłą. Człowiek jest najczęściej atakowany przez nimfy oraz samice (postać dorosła).

Do chorób przenoszonych przez kleszcze zaliczamy:

   • boreliozę z Lyme, która jest chorobą wywoływaną przez krętki Borrelia burgdorferi,

  • kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych – zaliczane do chorób neuroinfekcyjnych powodowanych przez wirusy z rodziny Flaviviridae,

  • babeszjozę wywoływaną przez pierwotniaki z rodzaju Babesia, 

  • anaplazmozę granulocytarną, której czynnikiem chorobotwórczym są bakterie Gram-ujemne zaliczane do   riketsji,

  • tularemię („dżuma gryzoni”), bakteryjną chorobę wywoływaną przez pałeczkę Francisella tularensis,

  • bartonelozę, inaczej zwaną chorobą kociego pazura powodowaną przez bakterie z rodzaju Bartonella,

  • gorączkę Q wywoływaną przez riketsje o nazwie Coxiella burnetii,

  • toksoplazmozę, którą wywołuje pierwotniak Toxoplasma gondii.

Jednym z ważniejszych aspektów profilaktyki mającej na celu zapobieganie chorobom przenoszonym przez kleszcze, są szczepienia. W Polsce najczęściej spotykanymi chorobami wywoływanymi przez te pajęczaki są borelioza z Lyme oraz kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych. Na rynku dostępna jest szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu, która podawana jest w trzech dawkach. Warto zaznaczyć, że po wykonaniu pełnego cyklu szczepień odporność utrzymuje się co najmniej 3 lata, dlatego też zalecane są dawki przypominające. W przypadku boreliozy z Lyme oraz innych chorób odkleszczowych szczepionki nie są dostępne. W sytuacji, gdy zostaniemy ukłuci przez kleszcza, warto sprawdzić, czy pajęczak ten był zainfekowany krętkami Borrelia. W tej sytuacji można wykonać badanie kleszcza metodą Real-Time PCR, która wykrywa DNA krętków. Zastosowanie techniki PCR jest uargumentowane faktem, że rumień wędrujący może się nie pojawić, bądź zostanie przez nas niezauważony. Wcześnie wykryta i leczona borelioza daje dobre rokowania.

W sytuacji, gdy wybieramy się do lasu, warto zadbać o odpowiednią odzież, która powinna składać się z długich spodni, bluzki/bluzy z długim rękawem, pełnego obuwia oraz nakrycia głowy. Preferowane są jasne ubrania, ponieważ dzięki temu można łatwiej dostrzec pajęczaka na odzieży. Kolor naszego ubrania nie ma dla nich najmniejszego znaczenia, ponieważ są ślepe. Kleszcze przyciąga przede wszystkich zapach naszego potu oraz podwyższona temperatura ciała. Po powrocie do domu należy dokładnie obejrzeć całe ciało. W tym przypadku warto zaznaczyć, że kleszcze, gdy już dostaną się na skórę, szukają odpowiedniego dla siebie miejsca. U osób dorosłych najczęściej możemy je zlokalizować w pachwinach, na udach, na brzuchu, a u dzieci na głowie oraz za małżowinami usznymi - dlatego w pierwszej kolejności sprawdzić te miejsca. Ponadto należy dokładnie przejrzeć także ubrania, a następnie wyprać je w możliwie jak najwyższej temperaturze. Kolejnym aspektem profilaktyki jest zastosowanie odpowiedniego repelentu, czyli środka odstraszającego. Jedną z substancji, która znalazła zastosowanie w preparatach na kleszcze, jest DEET (N-N-dietylo-m-toluamid). Do innych substancji syntetycznych, które możemy znaleźć w repelentach, zaliczamy IR3535 oraz ikarydynę. Wśród naturalnych repelentów możemy wyróżnić olejki, takie jak goździkowy, geraniowy, cynamonowy, sosnowy, cytrynowy czy muszkatołowy. Olejki pomimo naturalnego pochodzenia w dużych stężeniach mogą działać drażniąco na skórę. Na koniec należy wspomnieć również o permetrynie, która charakteryzuje się małym stopniem wchłanialności przez skórę oraz działaniem kleszczobójczym. Na rynku jest dostępnych wiele rodzajów repelentów w formie płynów, aerozoli, kremów i olejków. W przypadku zastosowania środka odstraszającego należy przestrzegać instrukcji, która zawarta jest na opakowaniu. 

W sytuacji, gdy już dojdzie do wkłucia się kleszcza, należy jak najszybciej usunąć pasożyta, aby nie wprowadził do naszego organizmu chorobotwórczych patogenów. Do zakażenia przez zainfekowanego krętkami Borrelia kleszcza dochodzi po około 24-48 godzinach. Jeśli zauważymy i usuniemy pajęczaka w czasie krótszym niż 24 godziny, istnieje duże prawdopodobieństwo, że jednak unikniemy zakażenia. Ważne jest także prawidłowe usunięcie kleszcza, aby nie pozostawić w skórze jego aparatu gębowego. Gdy nie jesteśmy w stanie lub nie potrafimy usunąć pajęczaka, należy zgłosić się do przychodni POZ. W żadnym wypadku nie należy pasożyta usuwać palcami, wykręcać, a także stosować zalecanych dawniej metod, takich jak podpalanie, smarowanie tłuszczem, olejem, benzyną czy alkoholem. Do usunięcia kleszcza możemy zastosować pęsetę, kleszczołapki, lasso oraz pompkę podciśnieniową. Po usunięciu pasożyta należy dokładnie umyć dłonie, a miejsce po ukłuciu dokładnie zdezynfekować i przez kilka tygodni obserwować pod kątem pojawienia się rumienia wędrującego.

Kleszcze stanowią poważny problem natury medycznej, ponieważ przenoszą groźne dla naszego zdrowia choroby. Dlatego tak ważna jest profilaktyka przedekspozycyjna, która polega na unikaniu miejsc bytowania kleszczy, noszeniu odpowiednich ubrań oraz stosowaniu repelentów. Gdy już dojdzie do ukłucia, należy niezwłocznie usunąć kleszcza, a miejsce wkłucia obserwować. Warto dodać, że szczególną ostrożność powinny zachować osoby z obniżoną odpornością, w trakcie terapii przeciwnowotworowej, osoby w podeszłym wieku oraz dzieci. 

Bibliografia

1. Brochocka A., Kasprzak J., Barczak T., Bennewicz J., Klimberg A. (2018), Działania mające na celu ochronę przed kleszczami i przenoszonymi przez nie patogenami. Hygeia, 53(1), 70-73.
2. Madej M., Śliwa L., Kleszcze - nie tylko borelioza, „Wszechświat” 2014, nr 7-9, s. 201-206.
3. Gniadek A., Walaszek H. (2017). Choroby odkleszczowe i znaczenie profilaktyki w zapobieganiu zachorowaniom na boreliozę oraz kleszczowe zapalenie mózgu. Health Promotion & Physical Activity, 2(3), 23-42.
4. Smoleńska Ż., Matyjasek A., Zdrojewski Z., Borelioza — najnowsze rekomendacje w diagnostyce i leczeniu. Forum Reumatol. 2016, tom 2, nr 2: 58–64.
5. Pancewicz S., Borelioza z Lyme – zasady rozpoznawania i leczenia. Pediatr Med Rodz. 2014; 10(2): 163–173.
6. Gliniewicz A., Mikulak E., Przygodzka M., (2017). Methods of testing repellent efficiency against ticks. Przegl Epidemiol., 71(3), 457-465.
7. Dwużnik-Szarek D., Bajer A., Ach te kleszcze!, Wszechświat, t. 121, nr 10, 12/2020, str. 320-331.

Materiały publikowane w aplikacji ApteGo mają charakter wyłącznie informacyjny i edukacyjny. W żadnym wypadku nie zastępują konsultacji z lekarzem, farmaceutą lub inną osobą wykonującą zawód medyczny. Przed podjęciem decyzji mogącej mieć wpływ na Twoje zdrowie, skonsultuj ją z profesjonalistą medycznym, który uwzględni Twoją indywidualną sytuację zdrowotną.