Nietolerancja laktozy — przyczyny, objawy, diagnostyka i skuteczne sposoby radzenia sobie z nią

Nietolerancja laktozy wynika z niedoboru enzymu laktazy, który odgrywa kluczową rolę w hydrolizie cukru — laktozy. Laktaza jest produkowana przez rąbek szczoteczkowy nabłonka jelita cienkiego. Jej główną funkcją jest rozkładanie laktozy do d-glukozy i d-galaktozy, które są dalej wchłaniane przez organizm. Ten proces odbywa się w jelicie czczym, gdzie stężenie bakterii jest niskie, co zmniejsza intensywność fermentacji laktozy. Kiedy brakuje laktazy, nierozłożona laktoza przenika do jelita krętego i grubego, gdzie pod wpływem enzymu β-galaktozydazy bakteryjnej ulega rozkładowi na glukozę i galaktozę. W tym odcinku jelita nie są one już wchłaniane, stając się zamiast tego substratami dla procesów fermentacji w jelicie grubym. To prowadzi do produkcji krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, wodoru, metanu i dwutlenku węgla. Jeśli poziom tych produktów przewyższa zdolność organizmu do ich wchłaniania, może to skutkować pojawieniem się objawów nietolerancji laktozy, takich jak wzdęcia, bóle brzucha czy biegunka. 

Nietolerancję laktozy można podzielić na trzy rodzaje: pierwotną, wtórną i wrodzoną.

   • Pierwotny niedobór laktazy, zwany także hipolaktazją dorosłych, to najczęściej rozpoznawana postać nietolerancji laktozy. Jest to efektem spadku aktywności enzymu laktazy. Częstość występowania tego enzymu u dorosłych zależy od ich miejsca zamieszkania oraz pochodzenia etnicznego. Niskim stężeniem tego enzymu charakteryzują się ludzie zamieszkujący Europę Północną i Środkową. Natomiast najwyższe stężenie laktazy obserwuje się u mieszkańców Afryki, Ameryki Południowej oraz Azji. W Polsce pierwotny niedobór laktazy może dotyczyć nawet 37% społeczeństwa.

   • Wtórny niedobór laktazy to stan okresowy i przemijający, który jest wynikiem uszkodzenia kosmków jelitowych. Ustępuje wówczas, gdy dochodzi do regeneracji śluzówki jelita. Choroby, takie jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, zespół krótkiego jelita, mukowiscydoza, infekcje żołądkowo-jelitowe czy zakażenia pasożytnicze, mogą przyczynić się do tego stanu. Uszkodzenie kosmków jelitowych powoduje zaprzestanie produkcji laktazy, co prowadzi do wystąpienia nietolerancji laktozy i wywołuje szereg dolegliwości z nią związanych.

   • Wrodzony niedobór laktazy, czyli alaktazja, to bardzo rzadko występujące zaburzenie metaboliczne, które dziedziczone jest autosomalnie recesywnie. Objawia się całkowitym brakiem laktazy. Symptomy występują zazwyczaj już krótko po urodzeniu i obejmują ciężkie biegunki. Schorzenie to może stanowić zagrożenie dla życia, jeśli nie zostanie szybko i właściwie zdiagnozowane oraz leczone. Zaburzenie to wymaga stosowania  ścisłej diety przez całe życie, która całkowicie eliminuje laktozę z codziennego jadłospisu. Osoby borykające się z alaktazją nie tolerują nawet niewielkiej ilości laktozy w diecie. 

Nietolerancja laktozy wynika z niedoboru aktywności enzymu laktazy lub całkowitego jego braku, co skutkuje niemożnością trawienia laktozy w jelitach. W rezultacie pojawia się nadmiar niestrawionej laktozy, która stanowi pożywkę dla mikroorganizmów jelitowych. Ten proces prowadzi do wystąpienia objawów, takich jak:
   • biegunka o charakterystycznym kwaśnym zapachu,
   • kurczowe bóle brzucha,
   • wzdęcia,
   • nadmierna ilość gazów w jelitach,
   • uczucie „przelewania się” w jamie brzusznej,
   • nudności,
   • wymioty,
   • kolki u niemowląt.

W celu zdiagnozowania nietolerancji laktozy nie należy kierować się wyłącznie objawami towarzyszącymi schorzeniu, ponieważ symptomy te mogą mieć różne przyczyny. Kluczową rolę w analizie tego schorzenia odgrywają badania laboratoryjne. Obecnie dostępnych jest kilka metod, które pozwalają stwierdzić obecność zaburzeń związanych z nieprawidłowym wchłanianiem laktozy. Należą do nich:
   • ocena pH stolca,
   • pomiar aktywności laktazy w jelicie czczym,
   • testy genetyczne,
   • doustny test obciążania laktozą,
   • wodorowe testy oddechowe,
   • próba eliminacyjna.

W sytuacji wtórnego niedoboru laktozy konieczne jest okresowe wykluczenie laktozy z diety aż do momentu ustąpienia niepożądanych objawów oraz wyleczenia przyczyny. W pierwotnej hipolaktazji rekomendowane jest podejście etapowe. Na początku dieta bezlaktozowa jest stosowana do czasu ustąpienia objawów. Następnie wprowadza się niewielkie ilości laktozy do jadłospisu, aby określić minimalną dawkę laktozy, którą można bezpiecznie spożywać. Osoby z wrodzoną nietolerancją laktozy powinny całkowicie wyeliminować laktozę z codziennego jadłospisu i unikać tego składnika przez całe życie. W pozostałych przypadkach istnieje możliwość metabolizowania niewielkich ilości laktozy. Zazwyczaj osoby z nietolerancją laktozy tolerują około 5 g laktozy w jednorazowej porcji. Osoby z nietolerancją laktozy powinny ograniczyć spożycie następujących produktów, takich jak mleko, sery białe, czekolady mleczne, masło, śmietana czy desery. Warto dodać, że osoby z nietolerancją laktozy powinny mieć świadomość, że laktoza może występować także w innych produktach spożywczych. Niewielkie ilości tego cukru mogą być obecne w ciastkach, chlebach, przetworzonych płatkach śniadaniowych, margarynach, sosach sałatkowych czy cukierkach. Dlatego tak istotne jest czytanie etykiet produktów spożywczych i zapoznanie się ze składem przed zakupem. W diecie bezlaktozowej można spożywać jaja, ryby, warzywa, owoce, zboża, mięso i nasiona. Dla osób z nietolerancją laktozy produkty bez laktozy stanowią ciekawą i korzystną alternatywę. Wykorzystuje się w nich specjalny enzym, który rozkłada laktozę na dwa cukry proste — glukozę i galaktozę. Dzięki temu osoby z nietolerancją laktozy mogą spożywać produkty mleczne bez obaw o dolegliwości. Należy jednak pamiętać, że pacjenci z zaburzoną gospodarką węglowodanową powinny spożywać te produkty z dużą ostrożnością, ponieważ mogą one skutkować wzrostem poziomu glukozy we krwi. 

Preparaty zawierające laktazę, dostępne w aptekach, mogą stanowić pomoc dla osób z nietolerancją laktozy. Enzym laktaza, zawarty w tych preparatach, umożliwia rozkład spożytej laktozy, zapobiegając jej nagromadzeniu się w jelicie cienkim. Preparaty występują w postaci tabletek dla dorosłych lub kropli dla niemowląt. Należy je podawać przed każdym posiłkiem zawierającym mleko lub jego przetwory, aby enzym działał natychmiastowo po podaniu doustnym.

Bibliografia:

https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0031393917301944 [dostęp: 02.08.2023]
http://nutrilife.pl/index.php?art=382 [dostęp: 02.08.2023]
https://www.mp.pl/medycynarodzinna/artykuly/247992,nietolerancja-laktozy-u-osob-doroslych,1 [dostęp: 02.08.2023]
Gomułka, K., Kuźniar, Z., & Wolak, K. (2021). Nietolerancja laktozy a alergia na białka mleka krowiego. Wydawnictwo naukowe TYGIEL.
Mądry, B., Krasińska, J., Walkowiak, A., & Adamczak-Ratajczak, A. (2011). Hipolaktazja, zespół złego wchłaniania laktozy, nietolerancja laktozy. Family Medicine & Primary Care Review, 13(2), 334–336.
Kawalec, M., Garbacz, A., & Dec, M. (2021). Nietolerancja laktozy – przyczyny i diagnostyka. W M. Babicz, & K. Kropiwiec-Domańska (Red.), Wybrane zagadnienia z zakresu bromatologii. Środowisko-roślina-zwierzę-produkt (str. 58-66). Lublin.

Materiały publikowane w aplikacji ApteGo mają charakter wyłącznie informacyjny i edukacyjny. W żadnym wypadku nie zastępują konsultacji z lekarzem, farmaceutą lub inną osobą wykonującą zawód medyczny. Przed podjęciem decyzji mogącej mieć wpływ na Twoje zdrowie, skonsultuj ją z profesjonalistą medycznym, który uwzględni Twoją indywidualną sytuację zdrowotną.