Błonica

Dzięki wprowadzeniu powszechnych szczepień przeciwko błonicy, choroba ta została praktycznie wyeliminowana w wielu krajach, w tym w Polsce. Jednak w ostatnich latach obserwuje się niepokojący spadek wyszczepialności, co może prowadzić do wzrostu ryzyka pojawienia się tej groźnej choroby. Zrozumienie mechanizmów działania bakterii wywołujących błonicę, znaczenia szczepień oraz szybkiego wprowadzenia leczenia jest kluczowe dla utrzymania kontroli nad tą chorobą. 
 

Błonica jest wywoływana przez bakterie Corynebacterium diphtheriae, które wytwarzają toksynę powodującą martwicę tkanek i tworzenie błon rzekomych. Zakażenie następuje drogą kropelkową podczas kaszlu lub kichania, a także przez bezpośredni kontakt z wydzielinami osoby zakażonej. Możliwe jest również zakażenie przez kontakt z przedmiotami zanieczyszczonymi wydzielinami osoby chorej. 
 

Błonica może manifestować się w różnych postaciach, zależnie od miejsca zakażenia: 
1. Błonica gardła: Najczęstsza forma, objawiająca się bólem gardła, gorączką, powiększeniem węzłów chłonnych oraz charakterystycznymi szarymi lub białymi nalotami na migdałkach i tylnej ścianie gardła. 
2. Błonica krtani (krup):  Prowadzi do zwężenia dróg oddechowych, co objawia się chrypką, trudnościami w oddychaniu i charakterystycznym szczekającym kaszlem. 
3. Błonica nosa: Rzadsza postać, objawiająca się wydzieliną z nosa, owrzodzeniami i strupami w jamie nosowej.
4. Błonica skóry: Charakteryzuje się obecnością bolesnych owrzodzeń lub ran z charakterystycznymi błonami na skórze, najczęściej na kończynach.

Wszystkie postacie mogą prowadzić do powikłań, takich jak zapalenie mięśnia sercowego, uszkodzenie nerwów obwodowych czy nerek.
 

Toksyna błonicza działa szybko — wnika do tkanek i wiąże się z komórkami, prowadząc do ich śmierci. Antytoksyna błonicza (otrzymywana z surowicy końskiej) nie jest w stanie odwrócić już wyrządzonych szkód, może jedynie neutralizować toksynę krążącą jeszcze w organizmie. Z tego powodu:
• Im wcześniej zostanie podana antytoksyna, tym większe szanse na uniknięcie trwałych uszkodzeń.
• Podanie antytoksyny po 48–72 godzinach od pojawienia się objawów wiąże się z wyższym ryzykiem śmierci.
• Antybiotyki są niezbędne, by zatrzymać namnażanie się bakterii i dalsze wytwarzanie toksyny, ale same nie neutralizują toksyny już obecnej w organizmie.
Dlatego lekarze podejmują decyzję o podaniu antytoksyny już na podstawie podejrzenia klinicznego — bez czekania na wynik posiewu.

Podejrzenie błonicy wymaga natychmiastowej konsultacji lekarskiej. Diagnostyka opiera się na: 
• Wywiadzie lekarskim: Analiza objawów i historii kontaktu z osobami zakażonymi.
• Badaniu fizykalnym: Ocena stanu ogólnego pacjenta, badanie gardła, krtani i innych miejsc potencjalnego zakażenia.
• Badaniach laboratoryjnych: Posiew z gardła, nosa lub innych miejsc zakażenia w celu identyfikacji bakterii i oceny wytwarzanej przez nie toksyny.
 

Leczenie błonicy jest pilne i wymaga hospitalizacji. Podstawowe elementy terapii to: 
1. Podanie antytoksyny błoniczej: Surowica zawierająca przeciwciała neutralizujące toksynę. Należy ją podać jak najszybciej po rozpoznaniu, aby zminimalizować ryzyko powikłań.
2. Antybiotykoterapia: Antybiotyki, takie jak penicylina lub erytromycyna, stosuje się w celu eliminacji bakterii z organizmu i zapobiegania dalszemu wytwarzaniu toksyny.
3. Leczenie wspomagające: W zależności od stanu pacjenta, może obejmować tlenoterapię, wsparcie oddechowe czy leczenie powikłań kardiologicznych i neurologicznych.
 

Szczepienie przeciwko błonicy jest kluczowym elementem profilaktyki tej groźnej choroby. Szczepionka przeciw błonicy jest bezpieczna, ale może powodować łagodne odczyny miejscowe lub ogólne.  W Polsce szczepienia te są obowiązkowe i realizowane w ramach Programu Szczepień Ochronnych. Szczepionka DTP (błonica, tężec, krztusiec) podawana jest dzieciom w kilku dawkach — począwszy od 6. tygodnia życia — a następnie dawki przypominające są aplikowane w późniejszych latach dzieciństwa oraz w wieku dorosłym.
Szczepionka zawiera toksoid błoniczy — oczyszczoną i unieczynnioną toksynę bakteryjną, która nie wywołuje choroby, ale stymuluje układ odpornościowy do produkcji przeciwciał ochronnych. Dzięki temu, jeśli zaszczepiona osoba zetknie się z Corynebacterium diphtheriae, jej organizm będzie gotowy, by natychmiast zareagować i zapobiec rozwinięciu się zakażenia.

1. Błonica może wrócić – mimo że obecnie w Polsce notuje się zaledwie pojedyncze przypadki, spadek wyszczepialności w populacji oraz większa migracja osób z krajów, gdzie choroba nadal występuje, zwiększają ryzyko ponownego pojawienia się błonicy.
2. Ochrona zbiorowa (odporność populacyjna) – im więcej osób jest zaszczepionych, tym mniejsze szanse, że bakteria błonicy będzie się rozprzestrzeniać. Chronione są w ten sposób również osoby, które nie mogą zostać zaszczepione (np. niemowlęta, osoby z przeciwwskazaniami medycznymi).
3. Tanie i skuteczne zabezpieczenie – szczepienia są darmowe w ramach publicznej opieki zdrowotnej, a ich skuteczność w zapobieganiu chorobie oceniana jest na ponad 95%.
4. Ochrona przed powikłaniami – nawet jeśli choroba wystąpi u osoby zaszczepionej (co jest bardzo rzadkie), jej przebieg jest zazwyczaj łagodniejszy, a ryzyko powikłań znacznie niższe.
 

Kraje, które zaniechały szczepień, szybko doświadczyły nawrotu błonicy. W latach 90. XX wieku w krajach byłego ZSRR (m.in. Rosji, Ukrainie, Gruzji), w wyniku zaniedbań systemu szczepień, doszło do dużej epidemii błonicy — zachorowało wtedy ponad 150 000 osób, a tysiące zmarły. To dramatyczne przypomnienie, że błonica nie jest chorobą „z przeszłości”, lecz realnym zagrożeniem, gdy zlekceważy się ochronę populacyjną.

Niektóre z najpoważniejszych powikłań błonicy obejmują:
• Zapalenie mięśnia sercowego (kardiomiopatia toksyczna) – może prowadzić do arytmii, niewydolności serca, a nawet nagłej śmierci.
• Polineuropatia – uszkodzenie nerwów obwodowych skutkujące zaburzeniami ruchowymi, drętwieniem kończyn, a w cięższych przypadkach nawet porażeniami mięśni oddechowych.
• Niewydolność nerek – związana z działaniem toksyn oraz ogólnym osłabieniem organizmu.
• Zgon – szacuje się, że śmiertelność nieleczonej błonicy gardła może sięgać nawet 10%, a w przypadku braku podania antytoksyny – znacznie więcej.
 

Tak. Choć szczepienia w dzieciństwie są podstawą ochrony, to ochrona ta z czasem słabnie. W związku z tym:
• Osobom dorosłym zaleca się przyjmowanie dawki przypominającej co 10 lat (w postaci szczepionki skojarzonej np. dTap – błonica, tężec, krztusiec w zmniejszonych dawkach).
• Szczególnie ważne jest to u osób pracujących w ochronie zdrowia, oświacie, transporcie, a także u podróżujących do krajów o wysokim ryzyku zachorowań.

Mimo dużych sukcesów w eliminowaniu błonicy w Europie, choroba nadal występuje w Azji, Afryce i Ameryce Południowej. Według danych WHO:
• W 2021 roku zgłoszono ponad 8 000 przypadków błonicy globalnie.
• Najwięcej przypadków pochodzi z Indii, Indonezji, Bangladeszu, Nigerii i Madagaskaru.
• W krajach ogarniętych konfliktami zbrojnymi (np. Jemen, Wenezuela) obserwuje się poważne epidemie błonicy związane z brakiem dostępu do szczepień.
Z tego względu WHO i UNICEF prowadzą intensywne programy szczepień w krajach rozwijających się, a Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) stale monitoruje poziom wyszczepialności i ostrzega przed jego spadkiem.
 

Błonica to nie tylko „stara choroba” z podręczników historii. Nadal istnieje realne ryzyko jej nawrotu w populacjach, które zaniedbają programy szczepień. To poważna choroba, która może prowadzić do śmierci nawet w ciągu kilku dni od wystąpienia objawów. Dlatego:
• Szczepienia są najskuteczniejszym sposobem zapobiegania błonicy.
• Podanie antytoksyny i antybiotyków musi nastąpić jak najszybciej.
• Odporność zbiorowa chroni nie tylko nas, ale również osoby z naszego otoczenia, które nie mogą zostać zaszczepione.
Dzięki szczepieniom i sprawnej diagnostyce, Polska może pozostać krajem wolnym od błonicy — ale tylko, jeśli nie zapomnimy o znaczeniu ochrony przed tą śmiertelnie niebezpieczną chorobą.

Źródła:
1. WHO – Diphtheria: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/diphtheria
2. European Centre for Disease Prevention and Control – Diphtheria factsheet
3. Centers for Disease Control and Prevention (CDC): Diphtheria Overview
4. Wiatrzyk A, Mazur-Melewska K. Diphtheria – current epidemiological threats and the importance of immunization. Przegląd Epidemiologiczny.
5. PubMed: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov – wyszukiwania haseł: diphtheria treatment, diphtheria immunization, diphtheria antitoxin effectiveness.
6. https://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/blonica/ [z dnia 31.03.2025]
7. https://rejestrymedyczne.ezdrowie.gov.pl/api/rpl/medicinal-products/20003/characteristic [z dnia 31.03.2025]